Streszczenie książki
MILAN SCHOLZ: České a polské hledání identity. Myšlení Tomáše Garrigua Masaryka a Romana Dmowského v komparativní perspektivě. Praha: Ústav T. G. Masaryka 2020, 653 stron.
ISBN 978-80-86142-61-6
Powiązane: Milan Scholz’s Book on Masaryk and Dmowski Reviewed in Colloquia Humanistica (en), Recenze knihy Milana Scholze o Masarykovi a Dmowském v periodiku Colloquia Humanistica (cz)
Masaryk i Dmowski należeli do najwybitniejszych reprezentantów czeskiego i polskiego życia publicznego i politycznego pod koniec dziewiętnastego i w pierwszych dziesięcioleciach dwudziestego wieku. Kwestia tożsamości narodowej jest jednym z tematów najbardziej kojarzonych z ich działaniem i ideologią. Przed rokiem 1914 oddziaływali na czeską i polską politykę oraz myśl polityczną. Po wybuchu pierwszej wojny światowej emigrowali do Europy Zachodniej i podczas wojny kierowali czeską (czechosłowacką) i polską polityką emigracyjną (Masaryk w roli prezesa Czechosłowackiej Rady Narodowej, Dmowski w roli prezesa Komitetu Narodowego Polskiego). W okresie powojennym przebieg ich życia się różnił. Masaryk stał się prezydentem Czechosłowacji i symbolem czechosłowackiej tożsamości, podczas gdy Dmowski był przedstawicielem opozycji przeciw głównemu nurtowi życia politycznego Polski powojennej.
Niniejsza książka dotyczy porównania poszukiwania tożsamości w myśli Masaryka i Dmowskiego. Głównym źródłem analizy porównawczej są książki, artykuły i inne teksty autorstwa Masaryka i Dmowskiego. Pierwsza i druga część są uporządkowane chronologicznie a w ramach biografii intelektualnej i politycznej Masaryka i Dmowskiego poświęcone są przemianom myślenia obu polityków w trakcie ich życia, rozwoju ich światopoglądów i zmianom w traktowaniu przez nich kwestii tożsamości narodowej. Część trzecia jest porównawcza. Analizuje (1) prezentację historii narodowej w dziełach Masaryka i Dmowskiego, (2) koncepcję geografii mentalnej (pozycję narodu na mentalnej mapie Europy), (3) stosunek między tożsamością narodową i ponadnarodową, (4) związek religii z tożsamością narodową i (5) koncepcję transformacji historycznych w myśli Masaryka i Dmowskiego (rewolucja, reforma, ewolucja).
Masaryk wstąpił na scenę publiczną po roku 1882, kiedy to został profesorem filozofii Uniwersytetu Praskiego. Od początku chciał stać się ideowym przywódcą modernizującego się społeczeństwa czeskiego, a obszar jego zainteresowań przekraczał sferę, którą mogło zaoferować życie akademickie. W ostatnim dziesięcioleciu dziewiętnastego wieku rozpoczął aktywną karierę w polityce. Był posłem parlamentu austriackiego (Reichsrat) i czeskiego (Zemský sněm), gdzie reprezentował Partię Młodoczeską (1891-1893). W roku 1900 stał się założycielem, ideologiem i przewodniczącym nowej partii politycznej (tak zwana Partia Realistyczna), którą później reprezentował w parlamencie (1907-1914). Partia Realistyczna nigdy nie była konwencjonalnym przedstawicielem polityki parlamentarnej i swą strukturą przedstawiała coś w rodzaju masarykowskiego think tanku. W życiu politycznym i społecznym przedwojennych Czech zajmował Masaryk (pomimo dogłębnego i interdyscyplinarnego wykształcenia oraz szerokich horyzontów intelektualnych) pozycję raczej marginalną a jego stronnictwo odgrywało niewielką rolę w czeskiej polityce.
Dmowski (w odróżnieniu od filozofa Masaryka) studiował nauki przyrodnicze i został biologiem. Na jego światopogląd wywarła wpływ interpretacja biologiczna filozofii dziejów i darwinizm społeczny. Po roku 1890 Dmowski stanął przed wyborem między drogą akademicką a polityczną. Osobista sytuacja finansowa (Dmowski odziedziczył grunt na przedmieściach Warszawy, który stał się lukratywną nieruchomością) pozwoliła Dmowskiemu poświęcić się całkowicie polityce. W latach dziewięćdziesiątych dziewiętnastego wieku należał Dmowski do założycieli Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego, a następnie stał się jego wpływowym ideologiem i przywódcą politycznym. Po Rewolucji 1905 Dmowski został posłem parlamentu rosyjskiego (Duma). Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe reprezentowało (w odróżnieniu od czeskich Realistów) podstawową siłę w polskim życiu politycznym, ale pozycja Dmowskiego w partii nigdy nie była tak silna, jak pozycja Masaryka w grupie czeskich Realistów.
Chociaż Masaryk i Dmowski wywarli wpływ na politykę parlamentarną swoich krajów przed rokiem 1914, treścią ich działalności była przede wszystkim myśl polityczna i poszukiwanie tożsamości narodowej. Masaryk i Dmowski próbowali stworzyć koncepcję tożsamości narodowej opartą o krytyczną analizę historii narodowej, rozpocząć transformację myśli politycznej i pokazać drogę do nowoczesnego społeczeństwa. Źródłem do badań nad ich ówczesnymi poglądami jest obszerny zbiór ich książek i artykułów poświęconych szczególnie tematyce tożsamości narodowej. Światopoglądy Masaryka i Dmowskiego przedstawiały różne rodzaje myślenia. Myśl Dmowskiego była wyraźniej skupiona na narodzie. Ponadto bardziej ulegała wpływowi darwinizmu społecznego i zawierała liczne elementy antysemityzmu, co nie miało miejsca w myśli masarykowskiej. Masaryk kładł nacisk na kompatybilność idei narodowej i programu ponadnarodowego.
Podczas pierwszej wojny światowej (po emigracji do Europy Zachodniej) Masaryk i Dmowski opracowali projekty nowej powojennej Europy. Ich wspólny cel spoczywał w odbudowaniu niepodległych państw w Europie Środkowej i Środkowo-Wschodniej, w przestrzeni znajdującej się między wielkimi potęgami europejskimi, Niemcami a Rosją. Na podstawie argumentów historycznych i geograficznych (geopolitycznych) próbowali ukazać konieczność powstania Czechosłowacji i Polski w okresie powojennym i udowodnili, że rekonstrukcja mapy politycznej Europy jest niezbędna dla równowagi sił na kontynencie. Pozycja Czechosłowackiej Rady Narodowej i Komitetu Narodowego Polskiego była jednak różna. Czechosłowacka Rada Narodowa pod kierownictwem Masaryka była niewątpliwym przywódcą czechosłowackiego ruchu oporu. Polska polityka ruchu oporu była bardziej rozgałęziona. Chociaż Komitet Narodowy Polski był uznany przez państwa Ententy za przedstawiciela Polaków, stanowił tylko jedną z grup rywalizujących w polityce polskiej. Pod koniec wojny ruch oporu w Polsce pod wodzą charyzmatycznego generała Józefa Piłsudskiego przejął władzę w kraju i Piłsudski stał się przywódcą odbudowującego się państwa polskiego. Zagraniczny ruch oporu pod przywództwem Dmowskiego został zmarginalizowany.
W okresie powojennym nastała wyraźna różnica w życiowych drogach Masaryka i Dmowskiego. Masaryk został wybrany na prezydenta Czechosłowacji i w następnych latach stał się symboliczną gwarancją stabilności i demokracji w niepewnym międzywojennym świecie. Dmowski był tylko drugim delegatem polskim na konferencji pokojowej w Paryżu. Jesienią roku 1919 Dmowski zachorował na ciężkie zapalenie płuc, które zagrażało jego życiu. Do Polski powrócił dopiero w maju 1920 roku, kiedy nowa elita polityczna powojennej Polski była już uformowana (nawet w ramach jego Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego). W tym okresie wzrosła krytyka Dmowskiego wobec liberalizmu i demokracji. Wzmocniły się też przejawy jego antysemityzmu, który był w myśli Dmowskiego zawsze obecny. W drugiej połowie lat dwudziestych Dmowski stał się jednym z przywódców opozycji nacjonalistycznej przeciw władzy rządzącej (Sanacji). Chociaż nacjonaliści polscy inspirowali się faszyzmem włoskim, rola inspiracji faszystowskich w myśli Dmowskiego była raczej ambiwalentna. Nacjonaliści polscy chcieli uważać Dmowskiego za swojego wodza, lecz Dmowski taką możliwość odrzucił. W porównaniu z młodymi nacjonalistami polskimi przedstawiał Dmowski narodowca starej szkoły, na którego wywarło wpływ myślenie dziewiętnastego wieku z jego nacjonalizmem humanistycznym, odziedziczonym z okresu historycznego Wiosny Ludów. W tym kontekście Dmowski podkreślał rolę cierpliwości w życiu politycznym, odrzucając dążenia do szybkich rozwiązań i slogany codziennej polityki.
Masarykowska obrona demokracji kontrastowała z wizerunkiem kryzysu cywilizacji europejskiej stworzonym przez Dmowskiego. Masaryk należał do obrońców demokracji i parlamentaryzmu. Pod tym względem wierzył w przyszłość kultury europejskiej, chociaż był sceptyczny wobec przygotowania ogółu mieszkańców (którzy nie byli jeszcze obywatelami w ścisłym tego słowa znaczeniu) do życia demokratycznego. Według Masaryka powstające społeczeństwo masowe nie było zdolne do zrozumienia teraźniejszości jako wyniku rozwoju historycznego i dlatego preferowało polityków z krótkowzrocznym programem. Ale młoda demokracja dała się jeszcze usprawnić i udoskonalić. Projekty przedstawiane przez krytyków demokracji nie miały, zdaniem Masaryka, racji bytu, ponieważ pozytywne zmiany w społeczeństwie mogą się czasami (aczkolwiek wcale nie zawsze) udać w ustroju demokratycznym, ale nigdy w dyktaturze.
Pomimo różnorodnych światopoglądów Masaryka i Dmowskiego, ich teksty z okresu międzywojennego są interesującym obiektem dla analizy komparatystycznej. Książki i artykuły obu autorów zawierają, oprócz wspomnień z lat wojennych, obfite rozważania o filozofii dziejów i historii narodowej, w których Masaryk i Dmowski przytaczają liczne historyczne argumenty i przykłady dotyczące perspektyw współczesnego społeczeństwa i prognoz jego rozwoju w przyszłości. Jednocześnie zarówno Masaryk, jak i Dmowski podkreślają (podobnie jak w okresie przedwojennym) rolę długoterminowego programu politycznego i stopniowego rozwoju, który opiera się na edukacji.